LETRAS GALEGAS | Vas ir a Conxo
Literatura en #Nordesía: Vicente Araguas escribe de "As tolas que non o eran", de Carmen V. Valiña
Ou que feas –ás veces– as “jotas” cando non son danza ou son, “vas a ir a Conjo”, que dicían cando eu era un cativo, ou non tanto, e optaba por monear.
Conxo, daquela, logo houbera unha reforma que castigara a algún dos “reformistas”, así meu queridísimo Antón Seoane, “pai” de Milladoiro e psiquiatra de mérito, era lugar de moito medo, sobre todo se eras “tolo” de terceira categoría. Como en todos os frenopáticos do país: Aurora Rodríguez Carballeira, a mamá asasina da pobre Hildegart, logo de pasar pola cadea fora dar no manicomio de Ciempozuelos, tratada rexiamente, mesmo tiña piano, polas monxas que alí mandaban.
O libro de Carmen V. Valiña, “As tolas que non o eran” (Editorial Galaxia, Vigo, 2025), subtitulado “Mulleres no manicomio de Conxo 1885-1936”, bota andar a partir de documentos que reflicten sentires e padeceres de internas no devandito siquiátrico, desde as testemuñas propias de quen as trataban e, tamén, dos parentes que, na meirande parte dos casos, non querían telas nas casas.
Dúas cousas: o subtítulo é un chisco enganoso porque as estadías das doídas, documentadas por Carmen V. Valiña, en moitos casos superaron a data tan fatídica do 36 nefasto, por un lado; polo outro, dicir que nalgún caso as toliñas en cuestión merecían estar protexidas delas mesmas, por certo. Que os manicomios eran o que eran, xa se sabe. E antes, nin se diga, lémbrese a Juana de Castilla, “La loca”, a de “Locura de amor”, toda unha raíña, no Convento de Santa Clara (Tordesillas), sometida a un rexime de moca e auga xeada se erguía a voz.
Hoxe as cousas mudaron, entendo; tamén a sociedade, e ninguén tomará por tola a unha muller que teña fillos de solteira, como acontecía naqueles tempos, os recollidos pola autora, e aínda despois. Ou as “viúvas de vivos” deprimidas ou, directamente, loucas, por mor do emigrante que criaba familia paralela alén do mar.
Fai moi ben Carmen V. Valiña (Baio, A Coruña, 1985) en encetar as boroas capitulares con poemas, así o de Rosalía, “Este vaise e aquel vaise”, ou cancións populares, tremendísima a que di: “Uns din que estou ensinta/ eu non sei si estou si non/ ao subi-las escaleiras/ cansoum´a respirasión”.
O que me leva pensar que as historias que aquí se nos contan, documentadas, xa se dixo, terían dado moítisimo xogo desde o punto de vista estritamente literario. Historias cal a da dona que cansaba aos bancos con lerias ben pintorescas terían dado moito xogo a Chekhov, Jan Neruda ou o noso Fole.
Mais funcionan ben contadas por Carmen V. Valiña co seu aquel de protesta reivindicativa, tolas dobremente tolas, por dementes (ou non; as sombras da “Electra” galdosiana, pairando riba de máis dunha delas), por mulleres. Un libro moi chamativo. Si.
